Ortadoğu coğrafyasında, her geçen gün anlaşılması biraz daha zorlaşan iç hesaplaşmalar dizisi kartopu gibi büyüyerek adeta tüm bölgeyi kuşatmış durumda. Batının güvenlik önceliğine göre ortalığı kaplayan IŞİD gündeminin gölgesinde kalmış olan, ama her bir ülkede yepyeni vesayet düzenlerinin habercisi olarak görünen yeni dönem, küresel sistemin genel gidişatından bağımsız değil.
Suriye’deki iç savaş tarafların bir türlü yenişemediği bir bilek güreşi gibi her geçen gün biraz daha acı verici hale geliyor. Tam bir çıkmaza giren çatışmalarda tüm büyük kentler Esed rejiminin kontrolünde bulunuyor. Buna karşın, kırsal bölgelerde büyük bölüm farklı muhalif grupların, doğu ve kuzey bölgeleri ise IŞİD’in denetiminde bulunuyor. Bir iktidar değişim talebi olmaktan çoktan çıkmış olan olaylar, tüm bölgenin geleceğini tehdit eden varoluşsal mücadeleye dönüştü. Suriye’deki çatışmalara bağlı olarak komşu Lübnan’da da durum giderek kronikleşiyor. Hizbullah ile ülkedeki Sünni güçler arasında gerilim zaman zaman sıcak çatışmalara dönüşüyor. Bu rekabetin siyaseti tıkaması nedeniyle ülkede Cumhurbaşkanı bir türlü seçilemedi. Hizbullah’ın liderliğini yaptığı 8 Mart grubu seçim için yapılan oturumları boykot ederken, Eski başbakanlardan Saad Hariri’nin liderliğini yaptığı 14 Mart Hareketi ise, Hizbullah karşıtı tutumunu sürdürüyor. Tepeden tırnağa herkesin silahlandığı Lübnan, tıpkı 30 yıl önceki iç savaş öncesini hatırlatan gerilimle yatıp kalkıyor.
Diğer komşu ülke Irak’taki iç hesaplaşma ise, gösterilmeye çalışılan manzaradan farklı olarak Işid ile mücadelenin çok ötesinde, tüm Sünnileri tasfiyeye yönelik sekteryan bir katliama dönüşmüş durumda. Amerika’nın havadan verdiği destekle Irak ordu birlikleri ve beraberindeki Kürt ve Şii milis güçlerinin giriştiği operasyonlar Işid bahanesiyle büyük bir Sünni kitleyi marjinalleştirildi. Bu psikolojik alt yapı, sadece yeni aşırı grupların mayalanmasına imkan vermekle kalmıyor, İran nüfuzu ile hesaplaşmak isteyen kimi ülkelerin sahadaki operasyonlarına gerekçe sağlıyor.
Bölgenin başka bir köşesinde, Mısır’da, darbe idaresi her türlü hukuksuzluğun meşrulaştığı bir ortamda eski rejimi aklama ve acımasız yöntemlerle muhaliflerin tümünü yok etme kampanyasına devam ediyor. Bu konuda en büyük desteği Batılı ülkeler, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin oluşturduğu bloktan alıyor. Burada da sorun sadece Müslüman Kardeşler hareketini tasfiyenin ötesine geçti ve İslami renk taşıyan tüm alternatiflerin yok edilmesi fırsatı olarak kullanılmaya başlandı.
Değişimin oldukça kanlı bir süreç seyrettiği Libya’da Kaddafi’den sonra ordu kalmaması sahada farklı siyasi amaçları olan silahlı milislerin hâkimiyetini getirdi.. Mayıs ayından bu yana Amerika desteğindeki general Halife Hafter, Libya’daki İslami referanslı milislere karşı Kerame (onur savaşı) adında bir operasyon başlatınca, Kaddafi sonrası devrime sahip çıkan gruplar birleşerek Fecr-i Libya (Libya’nın şafağı) adında bir çatı yapılanma oluşturdu. Şu an ülkedeki siyasi otorite ikiye bölünmüş durumda. Bu tarafların ilki ve en güçlüsü, başkent Trablus’ta Kaddafi karşıtı devrimci gruplar ve İslami akımın hâkim olduğu Ulusal Genel Kongre (UGK) adıyla bölgeyi denetimi altında tutarken, ülkenin ikinci büyük kenti Bingazi’deki Kaddafi karşıtı grupların oluşturduğu Şura Meclisi de Kongre’ye destek veriyor. Bu gruba karşın Haziran ayında düzenlenen parlamento seçiminden galip çıkan Batıcı liberal akımın kontrolündeki ikinci parlamento Libya Temsilciler Meclisi (LTM) adıyla, Hafter’in de hakim olduğu Tobruk bölgesinde bulunuyor. Ülkedeki durum her ne kadar radikal gruplarla mücadele gibi lanse edilse de, kronik kaosun Avrupa ülkeleri tarafından beslendiğine kuşku yok.
Arap Baharı’nın devrimle sonuçlandığı diğer ülke Yemen’de eski devlet başkanı Ali Abdullah Salih’in görevini bırakmak zorunda kaldığı 2011’deki ayaklanmanın ardından ülkede istikrar halen sağlanamadı. Güneyde ayrılıkçı Güney Hareketi, Yemen güvenlik güçleriyle çatışırken, Kuzeyde ise Şii Husiler ile Sünni aşiretler ve ordu arasında farklı bir düzlemde çatışmalar sürüyor. Kurulan teknokrat hükümetlerin bir türlü genel kabul görmemesi, tarafları daha da radikalleştirip yeni grupların cepheye girmesini beraberinde getiriyor. Husilerin Yemen’in çeşitli kentlerinde yayılma girişimlerine karşı çıkan hem aşiret mensubu silahlı gruplar hem de El Kaide’ye bağlı gruplar sahada çatışırken, özellikle İran ve Suudi Arabistan’ın olaylardaki rolü fazla dikkat çekmiyor.
Tüm bu bölgesel kaotik durumun sıcak çatışma yaşanmayan ülkeleri de risk altında tuttuğuna kuşku yok. Belki de bu riskli durum, her bir ülkeyi sıcak çatışmalarda belirli gruplarla işbirliğine zorluyor. Bu durumdan en fazla etkilenen yer Türkiye ve İran gibi ülkelerin yanı sıra petrol zengini Körfez bölgesi. Mısır’daki darbe ardından Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Bahreyn yönetimleri, Katar hükümetini Müslüman Kardeşler’i desteklemekle suçlayıp Katar’dan büyükelçilerini çekmişlerdi. Bu soğuk savaş, Kuveyt’in arabuluculuğunda şimdilik giderildiyse de geleceğe yönelik riskler hayatiyetini koruyor.
Tüm bu kargaşa içinde Türkiye’nin tutumu aktif bir denge politikası ile değişime destek arasında bir yerlerde durmaktadır. Türkiye Arap baharı denilen sürecin başından beri yaşanan değişime desteğini açıklasa da, sahada yaşananlar karşısında uğramış olduğu zarar ve mevzi kaybı daha somut adımlar atmasını önlüyor. Şimdi Türkiye’nin yoğunlaştığı konu, kendini bu çatışmaların yan etkilerinden koruyacak önlemleri almak. Ortadoğu’daki mezhep ve sekteryan savaşın kendi sınırları içine sıçramasından çekinen Türkiye, ülke içinde potansiyel risk alanlarını hızla temizlemek için çözüm sürecini hızlandırmış durumda. Ancak, bundan 5 yıl önce İslam dünyasına model bir ülke olarak gösterilen bir Türkiye’den, defansif bir Türkiye’ye geçilmiş olması ülkenin genel olarak tüm Ortadoğu’daki manevra alanını sınırlama potansiyelinin sürdüğünü gösteriyor.
Burada vurgulanması gereken asıl nokta, yukarıdaki çatışmaların yaşandığı Ortadoğu bölgesinde her bir ülkede farklı düzlemlerde iç savaşlar devam etse de, tüm bu çatışmalar sürecinin aslında tek bir küresel ve bölgesel mücadelenin farklı cepheleri olduğudur. Yaşanan olaylar, sahadaki aktörlerin hatta bölgedeki ülkelerin boyutlarının çok ötesinde. Sahada çarpışan muhalifler ve rejimlerin varlığını devam ettiren de bu küresel nitelik.
Ortadoğu’da yaşanan olaylar aktörler bağlamında analiz edildiğinde çatışma üç tabaka halinde devam ediyor: sahadaki güçler, bölgesel aktörler, uluslararası aktörler.
Bu çatışmanın en sıcak tabakası tabi ki, sahadaki aktörlerden oluşuyor. Suriye, Irak, Mısır, Libya, Yemen gibi ülkelerde sahadaki güçlerin temel amacı rakibini her ne pahasına olursa olsun yenerek, mevzi kazanmak ve nihai pazarlıklara eli güçlü girmek. Bu konuda temel motivasyonları ise mezhep, etnisite, ideoloji yada siyasal farklı hedefler olmaktaysa da, çatışmaların gelmiş olduğu aşama itibariyle, tüm bu unsurların araçsallaştığını ve tüm yoğunluğun karşı tarafı mutlak yok etmeye dönüştüğünü söylemek gerekiyor.
Çatışmanın bölgesel halkasında ise farklı ülkelerin kurmuş olduğu değişik denklemler bulunmaktadır. Her bir ülke farklı kriz alanlarında kendi çıkarlarına göre hareket etse de, genel konjonktürde ortaklaştıkları alanlar artmaktadır. Ortadoğu’daki yeni denklemin aktörleri bir yanda Türkiye, Katar, Tunus gibi ülkelerin başını çektiği değişim bloğu ile Suudi Arabistan, İran ve İsrail’in başını çektiği statükocu cephenin çevresine kümelenmiş gibi görünmektedir. Bu kümelenmede tarafların illa her konuda ortak hareket ettikleri yada diyalog halinde çalıştıkları anlamı çıkarılmamalı. Burada temel kriter, bölgenin demokratik değişim süreciyle yeni bir forma girmesini destekleyip desteklemediği ile ilgilidir.
Çatışmanın küresel tabakasında ise klasik güç çekişmesi bu olaylarda da kendini açıkça göstermektedir. Hemen her ülkedeki iç çekişmelerde ve bölgesel aktörlerle girilen ilişkilerde bir yanda ABD ve Avrupa ülkelerinin oluşturduğu bloğa karşın, karşılarında Rusya ve Çin’in yer aldığı blok bulunmakta. Ortadoğu çatışmalarını sürekli besleyen bu küresel rekabet ortamı, kimi zaman sahadaki aktörleri edilgenleştiren bir rol oynamaktadır.
Ortadoğu’daki çatışmalar, ülkeden ülkeye farklılık gösterse de, iki temel nitelik hemen çoğunda ortaklaşmıştır. Bunların ilki, her hangi bir ülkedeki mevcut rejim ile muhalifleri arasındaki iktidar çekişmesi; ikincisi de farklı mezhep, etnik grup ya da ideoloji mensupları arasındaki varoluşsal mücadele. Bunlardan ilki daha dünyevi amaçlar olarak görünürken, ikincisi güçlü manevi bir motivasyon taşımaktadır. Ulvi bir davaya hizmet ediyor olmanın verdiği bu olumlu algı, sahaya indiğinde karşı tarafa karşı en ağır işkenceleri dahi mazur gören yıkıcı bir ideolojiye dönüşmektedir.